Xuyên tâm liên hay tên gọi khác là cây công cộng, lãm hạch liên, hùng bút, khổ đảm thảo thuộc họ Ô rô.
Đặc điểm hình thái
Cây nhỏ sống hàng năm, cao 0.4-1m, thân vuông mọc thẳng đứng, phân nhiều cành nhẵn, lá mọc đối, có cuống ngắn, hình mác, dài 3-1 cm,, rộng 1-2cm gốc thuôn, đầu nhọn dài, hai mặt nhẵn, mặt trên màu lục sẫm đen.
Cụm hoa mọc ở kẽ lá và đầu cành thành chùm thưa, hoa màu trắng, điểm những đốm hồng tím, dài có 5 răng nhỏ, đều, có lông, tràng hợp ở phần dưới thành ống hẹp, hình trụ có lông, phần trên loe ra chia 2 môi, môi trên hẹp dài, môi dưới xẻ 3 thùy rộng, đầu nhọn.
Phân bố, sinh thái
Chi Andrograis Wall. có khoảng 40 loài, phân bố chủ yếu ở vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới châu Á, ở Việt Nam có 2 loài, trong đó có cây xuyên tâm liên
Xuyên tâm liên có nguồn gốc từ Ấn Độ, sau lan sang các nước nhiệt đới khác như Malasia, Thái Lan, Campuchia, Việt Nam, Philipin, Indonexia, Australia và Trung Quốc, cây cũng được nhập sang tận vùng Trung Mỹ. Ở các nước châu Á, xuyên tâm liên chủ yếu được trồng, đồng thời cũng thấy mọc trong thái tự nhiên. Trung Quốc, Ấn Độ và Việt Nam là những nơi trồng nhiều xuyên tâm liên nhất trong toàn khu vực. Vào những năm 80, cây được trồng nhiều ở địa phương miền Bắc Việt Nam, sau đó giảm xuống, gần đây lại tiếp tục được khôi phục, cung cấp nguyên liệu cho sản xuất thuốc.
Xuyên tâm liên mọc từ hạt vào khoảng tháng 4 hoặc đầu tháng 5, cây sinh trưởng nhanh trong mùa xuân-hè, khi cây sắp ra hoa, lá nhỏ dần và rụng sớm. Quả xuyên tâm liên tục già tự mở cho hạt thoát ra ngoài.
Xuyên tâm liên là cây ưa sáng hoặc có thể bị che bóng một phần trong ngày. Cây ưa mọc trên đất ẩm, khi mưa không bị đọng nước, nhiệt độ thích hợp cho cây sinh trưởng và phát triển là 22-26 độ C, lượng mưa 1500-2500 mm/năm. Hoa xuyên tâm liên nở từ các cành phía dưới trước, sau dần lên các cành ở ngọn. Hạt xuyên tâm liên có tỉ lệ nảy mầm khá cao khoảng 70-80%, thời gian này nầm thường sau 7 ngày kể từ ngày gieo.
Bộ phận dùng
Phần trên mặt đất loại bỏ tạp chất, rửa sạch, thái thành từng đoạn, rồi phơi hay sấy khô
Thành phần hóa học
Xuyên tâm liên chứa 2 nhóm hoạt chất chính là Diterpen lacton và flavonoid. Hàm lượng Andrographolid ở lá là 2.6%, ở thân là 0,1-0,4%, lá chứa hơn 2% andrographolid trước khi cây ra hoa, sau đó chỉ còn dưới 0,5%
Theo quy định dược điển Trung Quốc 1997 xuyên tâm liên chứa không được dưới 0,4% dehydroandrographolid. Một dẫn chất của andrographolid tan trong nước là sản phẩm cộng với natri bisulfit có được dùng làm thuốc hạ sốt.
Tính vị, công năng
Xuyên tâm liên có vị rất đắng, tính hàn, có tác dụng thanh nhiệt, giải độc, tiêu thũng, giảm đau.
Tác dụng dược lý
Trong mô hình gây phù bàn chân chuột cống trắng với caragenm, lá xuyên tâm liên (cao nước hãm) cho chuột uống với liều 51,4mg/100g thể trọng có tác dụng chống viêm tương tự như tác dụng của 10mg phenylbutazon. Ngoài ra cao cồn kích thích phản ứng miễn dịch cả đăc hiệu với kháng nguyên và không đặc hiệu ở chuột nhắt trắng mạnh hơn andrographolid tinh thế, cao cồn cho chuột cống trắng gây sốt bằng men bia uống có hoạt tính hạ sốt rõ rệt.
Trong một thử nghiệm lâm sàng mù kép, có kiểm chứng với placebo, đã đánh giá tác dụng điều trị cảm sốt và viêm xoang của một cao xuyên tâm liên được tiêu chuẩn hóa trên 50 bệnh nhân. Lúc đầu cho bệnh nhân uống mỗi lần 340mg cao, ngày 3 lần, sau đó bệnh nhân tiếp tục dùng thuốc theo chỉ dẫn, sau 5 ngày điều trị, các triệu chứng chủ qua và thời gian có các triệu chứng giảm đi đáng kể.
Ở một nghiên cứu mù kép khác, bênh nhân cảm sốt được điều trị với cao xuyên tâm liên, các triệu chứng lâm sàng giảm rõ rệt ở nhóm điều trị ngày thứ 4 sau khi uống thuốc, thời gian cảm sốt giảm đáng kể
Công dụng
Xuyên tâm liên được dùng trị lị cấp tính, viêm da dày, viêm ruột, cảm mạo, phát sốt, viêm họng viêm amidan, viêm phổi, rắn độc cắn. Ngày dùng 10-15g lá dưới dạng thuốc sắc uống. Nếu tán bột, mỗi lần uống 2-4g, ngày 2-3 lần.
Theo y học Trung quốc, xuyên tâm liên được dùng điều trị cảm cúm với sốt, viêm họng, viêm thanh quản, loét miệng, loét lưỡi, ho cấp tính hoặc mạn tính, nhiễm khuẩn đưỡng tiết niệu
Bài thuốc có xuyên tâm liên
Chữa viêm phổi, sưng amidan: xuyên tâm liên 15g, kim ngân hoa, sài đất 10g, sắc uống ngày 1 thang
Chữa viêm gan nhiễm khuẩn: xuyên tâm liên 3g, cỏ nhọ nồi 6g, diệp hạ châu dắng 3g, sắc uống ngày một thang trong 2-4 tuần
